Bojowa pieśń chłopska i hymn ruchu ludowego oraz rewolucyjnego, żywa zwłaszcza w szeregach lewicy. Utwór znany był też pod tytułem Marsz po 1831 r., natomiast pierwodruk tekstu ukazał się pt. Szlachta w roku 1831 w tomie Dźwięki z minionych lat z 1848 r. Napisał ją radykalny publicysta i działacz społeczny, Gustaw Ehrenberg (1818–1895)^[1]. Swoje dzieło wymierzył przeciwko polityce magnatów wysługujących się caratowi^[5]. Tekst piętnuje bogaczy jako sprawców utraty wolności przez naród polski. Wyraża nadzieję na wybuch rewolucji, w której lud wymierzy magnatom sprawiedliwą karę. Opisuje wydarzenia powstania listopadowego, zwycięską bitwę pod Stoczkiem, nieudane projekty rozszerzenia walk i dyskutowaną wówczas sprawę oczynszowania chłopów i zniesienia pańszczyzny. Utwór stanowił pieśń bojową budzącego się ruchu chłopskiego^[6].

Autora tekstu pieśni Gdy naród do boju, będącego parafrazą wiersza Ehrenberga, oraz czasu jego powstania dokładnie nie ustalono. Prawdopodobnie wiele osób uczestniczyło w procesie adaptacji oryginału do aktualnych celów politycznych, szczególnie w okresie Wiosny Ludów oraz powstania styczniowego^[11].

Wiele dokumentów wskazuje na to również, że utwór ten był już znany przed 1848 r. i wykonywany w formie pieśni do melodii z 1831 r., która prawdopodobnie pochodziła z rewolucyjnej opery Daniela F. Aubera pt. Niema z Portici^[5]. Sprzeciwia się temu przypuszczeniu autor rozprawy na temat pieśni Gdy naród do boju prof. Bogdan Zakrzewski (Wrocław, 1979). Ten wybitny uczony i historyk twierdzi, że wiersz Gustawa Ehrenberga dostosowany został do melodii Wariacji Chopina z Don Juana Mozarta (La ci darem la mano) napisanych w Warszawie, w r. 1827 wydanych natomiast w Wiedniu w 1830 r^[11].

Pieśń śpiewana w różnych odmianach była długo popularna w środowiskach socjalistów i ludowców. Jako swój hymn przyjęła ją Gwardia Ludowa i Armia Ludowa. Następnie nieco zmodyfikowana stała się melodią przewodnią Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego^[6].

Utwór wykonany również został podczas walk o krzyż w Nowej Hucie w 1967 r. Śpiewali je idący do ataku na milicyjne kordony wychodzący z huty robotnicy^[9].