Pieśń powszechnie zwano Pieśnią legionów lub Mazurkiem Dąbrowskiego. Śpiewano ją (ze znacznymi zmianami w tekście) w czasie powstania listopadowego i styczniowego oraz w czasie wojny światowej we wszystkich formacjach wojsk polskich^[10]. Autorem tekstu jest gen. Józef Wybicki, który piosenką pragnął uczcić generała Jana Henryka Dąbrowskiego oraz jego oficerów podczas pożegnania wojska polskiego. Wezwani bowiem zostali do stawienia się w inne miejsce przez Napoleona Bonaparte, który obiecał, że na wypadek wojny z Austrią powołana zostanie polska dywizja pod dowództwem Dąbrowskiego^[21]. Wybicki utwór opublikował w redagowanym przez siebie piśmie Dekada Legionów, w oryginale początkowe strofy wiersza brzmiały:

Jeszcze Polska nie umarła,

Póki my żyjemy.

Co nam obca moc wydarła,

Szablą odbierzemy.

Melodia oparta jest na starym ludowym utworze pochodzącym z Podlasia, bardzo popularnym na początku XVIII w. Autorstwo początkowo przypisywano Michałowi Kleofasowi Ogińskiemu, podskarbiemu litewskiemu, autorowi licznych polonezów i innych utworów muzycznych, między innymi Marsza dla Legionów Polskich. Wojciech Sowiński od samego początku utrzymywał, że Mazurek jest utworem ludowym, natomiast Stefan Witwicki dopatrywał się autorstwa zbiorowego. Spór rozstrzygnięto ostatecznie po odnalezieniu w 1933 r. partytury Marsza Michała Kleofasa Ogińskiego oraz w 1927 r. rękopisu Diverse danses pour le violon pour Monsieur Nahke z 1800 r. Ten zbiór wśród 86 polskich tańców zawiera ludowy mazurek bardzo zbliżony do melodii Mazurka Dąbrowskiego^[21].

Po upadku powstania listopadowego „Mazurek Dąbrowskiego” stał się popularny w całej Europie. Na jego melodię Serbowie oraz Słowacy komponowali swoje hymny narodowe. Nawet w Niemczech śpiewano go ze słowami: Noch is Polen nicht verölen. Powszechnie też był on uważany w wielu innych krajach za pieśń wolności. Na melodii naszego Mazurka wzorowany był jugosłowiański hymn narodowy^[8]. Słowa pieśni tłumaczyło wielu poetów, którzy żywili sympatię dla walczących Polaków. W języku niemieckim należy odnotować aż 9 tłumaczeń, francuskim – 8, rosyjskim – 4, angielskim – 4, węgierskim – 3; po 2 przekłady w językach: czeskim, norweskim, szwedzkim, włoskim; pojedyncze tłumaczenia na języki: chorwacki, litewski, łotewski, macedoński, serbski, słowacki, ukraiński, żmudzki oraz gwarę kaszubską^[11].

W pierwszych latach niepodległej Polski, kiedy zastanawiano się nad wyborem polskiego hymnu państwowego, Mazurek Dąbrowskiego wysuwano do tej godności obok Roty, Swieta_milosci_(sl_Krasicki_Ignacy), Warszawianki, Chorału oraz pieśni Boże, coś Polskę i Pierwsza Brygada^[9]. W okólniku Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego 15 października 1926 r. podano czterozwrotkowy tekst hymnu obowiązującego w szkołach. 26 lutego 1927 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ogłosiło te same słowa oraz melodię jako oficjalny polski hymn narodowy i państwowy. Obowiązuje w tej postaci do dziś^[11]. Urzędowa wersja odbiega nieco od pierwotnego wiersza generała, w którym pominięto dwie zwrotki (4 i 6) i dokonano drobnych retuszy^[9]. W Śpiewniku pieśni patriotycznej oficjalna data uznania pieśni za hymn narodowy to 28 kwietnia 1927 r. Fakt ten potwierdza również aktualna wersja Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej^[14].

Hymn narodowy jest wykonywany w czasie uroczystości państwowych, narodowych i organizacyjnych oraz przy wynoszeniu i odnoszeniu chorągwi wojskowych i strzeleckich. W czasie śpiewania i grania hymnu narodowego, przyjmuje się postawę na „baczność”^[10].

Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie otwarte zostało w dniu 17 lipca 1978 r., jako Oddział Muzeum Narodowego w Gdańsku. Znajduje się w dworku, w którym urodził się twórca pieśni. Przed powstaniem tej instytucji, od 1962 r., w budynku istniała Izba Pamięci Józefa Wybickiego, założona przez Tadeusza Zielińskiego – kierownika prowadzonej w tym czasie we dworze Szkoły Podstawowej. Archiwalia Izby Pamięci przyczyniły się do wzrostu zainteresowania Będominem. W 1976 r. placówkę edukacyjną przeniesiono do pobliskiego Lubania, a w budynku przeprowadzono generalny remont, który był pierwszym etapem organizowania Muzeum Hymnu Narodowego. Obecnie, prezentowane są tam dwie wystawy stałe:

– „Józef Wybicki i jego epoka” – ekspozycja dotyczy działalności Józefa Wybickiego w ostatnich latach Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz w okresie powstania kościuszkowskiego i w czasie tworzenia legionów polskich we Włoszech;

– „Rola Mazurka Dąbrowskiego w podtrzymywaniu świadomości narodowej Polaków XIX i XX wieku” – wystawa dotyczy istoty Mazurka Dąbrowskiego, który towarzyszył rodakom w walkach narodowo-wyzwoleńczym w czasie Powstania Listopadowego, Powstania Styczniowego, w okresie I i II Wojny Światowej, aż po czasy najnowsze^[18].

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007–2013.