Jest to najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem najstarsza pieśń bojowa polskiego rycerstwa. Pochodzi prawdopodobnie z końca XIII w^[2]. Była oficjalnym hymnem dynastii Jagiellonów, niewykluczone, że napisanym w r. 1386 z okazji koronacji Władysława Jagiełły na króla Polski^[11]. W Śpiewniku pieśni patriotycznej pojawia się stwierdzenie, iż utwór mógł powstać już w XII w^[7]. Kunsztowna i oryginalna melodia tego utworu jest dziełem wybitnego kompozytora, niestety nieznanego choćby z imienia. Zdaniem historyków stanowi on także twórcę tekstu, ściśle zespolonego z melodią^[2]. Fragmenty tekstu pieśni wywodzą się z liturgii bizantyjskiej^[4], tekst muzyczny oparty jest na archaicznej intonacji gregoriańskiej i ludowej^[3] (Hieronim Feicht zwrócił uwagę na zbieżność melodyczną Bogurodzicy z pieśnią truwera Jehana de Braine Par dessor l'ombre d'un bois, co ma szczególne znaczenie dla interpretacji naszej pieśni jako utworu rycerskiego^[9]). W ciągu wieków zmieniała się nieco melodia i odbiegła od tej, którą zanotował w 1407 r. ks. Maciej z Grochowa, wikary w Kcyni^[12].

W miarę rosnącej popularności pieśni tekst Bogurodzicy rozrastał się – liczba zwrotek w XV w. dochodziła do 27. W tym samym stuleciu Bogurodzica była już powszechnie znanym dziełem wśród polskiego rycerstwa. Stąd też Jan Długosz w Kronikach Sławnego Królestwa Polskiego nazywa ją „patrium carmen”, czyli pieśnią ojczystą^[2]. Z tego właśnie okresu z pierwszych lat XV stulecia (1407 r.) pochodzi najstarszy zapis melodyczno-tekstowy tej dostojnej pieśni (por. 4 wersja tekstu) . Została zapisana w rękopisie przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, zawierającym średniowieczne kazania łacińskie na niedziele i święta^[3]. Bogurodzica śpiewana była przez wojska polskie przed bitwami z Krzyżakami: pod Grunwaldem (1410 r.) i pod Dąbkami koło Nakła nad Notecią (1431 r.), przed bitwą z księciem litewskim Świdrygiełłą pod Wiłkomierzem (1435 r.), a także podczas koronacji królów i przy wydawaniu ważniejszych dekretów państwowych. Można ją więc określić jako ówczesny hymn narodowy. Ten skarb polskiej kultury jest hymnem ciągle żywym, rozbrzmiewa w kościołach i na koncertach dając świadectwo ciągłości naszej duchowej tradycji^[2].

Znaczenie hymnu narodowego utraciła jednakże w drugiej połowie XVI w^[4].

Bogurodzica zdobi jako hymn państwowy Kodeks Jana Łaskiego z roku 1506^[11].

Przytoczone tu dwie pierwsze zwrotki stanowią starożytny zrąb pieśni, do której później (w w. XV i XVI) dodano dalsze; zwrotek tych, nie licząc odmian, jest 14.

O pieśni tej pisze prof. Łoś: Od niepamiętnych czasów śpiewa ją chórem duchowieństwo u grobu św. Wojciecha w Gnieźnie, w stolicy prymasów polskich i przez to samo już nabiera ona niezwykłego znaczenia, bo ten śpiew, uprawiany za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, przetrwał jej upadek i rozlegał się pod sklepieniami katedry gnieźnieńskiej w czasach najgorszego ucisku niemieckiego tak samo, jak za królów polskich, a i dziś, po wskrzeszeniu Polski, trwa niezmiennie dalej. „Bogurodzica” stała się przez to jakby symbolem żywotności i wieczności Polski.

Starodawna ta i szanowana pieśń szczególnie silnymi więzami jest związana z dziejami wojska polskiego, bo oto istnieje tradycja, iż przynajmniej od bitwy pod Grunwaldem rycerstwo polskie idąc do boju pieśń tę śpiewało, oddając przez to siebie i losy Polski pod obronę Bożej Rodzicielki; pieśń więc wtedy spełniała to zadanie, które dziś spełnia melodia hymnu narodowego.... Dlatego też w szeregach strzeleckich Bogurodzica powinna być otoczona szczególną czcią, jako wyraz łączności naszej z tradycjami najstarszych żołnierzy Rzeczypospolitej^[5].