Pieśni zawarte w niniejszym wydawnictwie zostały zgromadzone staraniem Zarządu Głównego ZMW i redakcji tygodnika „Nowa Wieś”. Stanowią one część plonu konkursu, który został zorganizowany w 1968 r. pod nazwą „Zbieramy pieśni i piosenki”. W konkursie wzięło udział około 400 osób. Utwory w zbiorze zostały ułożone nie wedle ich gatunku literackiego lub systematyki pieśni ludowych, lecz w dziewięć grup tematyczno-chronologicznych, które obrazują poszczególne etapy II wojny światowej na obszarze ziem polskich i tworzą jakby jej śpiewaną historię:

– Pieśni o wybuchu wojny w 1939 r. – jest ich w sumie 15. Mają one charakter pieśni ludowych, tworzonych na gorąco, pod wrażeniem wrześniowego ataku na Polskę. Zbiór tych utworów dowodzi, iż wybuch wojny w 1939 r. był tragicznym wstrząsem dla całego społeczeństwa polskiego, a ślady jego przechowały się właśnie w pieśni ludowej.

– Dawne pieśni żołnierskie i historyczne – grupa ta obejmuje 24 pieśni i kilkanaście ich wariantów. Wszystkie zostały wybrane spośród kilkuset pieśni żołnierskich, nadesłanych na konkurs ZMW. Podstawą ich opublikowania były wszelkie adaptacje oraz aktualizacje tekstowe dla potrzeb okresu okupacji. Cała grupa potwierdza tezę wysuniętą na początku niniejszego wstępu, iż kataklizm wojenny i klęski narodowe adaptują stare, zdawałoby się, już bezpowrotnie obumarłe pieśni żołnierskie i pobudzają je do nowego życia.

– Pieśni satyryczne o Hitlerze i hitlerowcach – wśród pieśni okupacyjnych wyróżniają się swadą i satyrycznym zacięciem grupa piosenek o Hitlerze i jego sztabie: Göringu, Himmlerze, Ribbentropie, Franku, Greiserze, Fischerze i innych poplecznikach. Utwory te tworzone były pośpiesznie, na kolanie, w ogniu walki i konspiracji, i dlatego też nie znać na nich literackiego retuszu. Są szorstkie, czasem stylistycznie niepoprawne, o prostych rymach, często wulgarne, pełne obraźliwych epitetów i inwektyw, lecz nacechowane ironią, dojrzałe politycznie i napełnione patriotyzmem.

– Humor okupacyjny – dowcip, drwina i satyra polityczna nasycają w większym lub mniejszym stopniu znaczną część pieśni okupacyjnych. W prezentowanej grupie utworów w tej części śpiewnika stanowią element zasadniczy.

– Pieśni o obozach pracy, obozach koncentracyjnych i o więzieniach – podstawą systemu okupacyjnego były przymusowe obozy pracy, obozy koncentracyjne i więzienia. Przebywały w nich miliony ludzi, pomnażając poprzez swoją niewolniczą pracę zasoby materialne III Rzeszy. Lecz pieśń, nie znająca granic ani zasieków z drutu kolczastego czy krat więziennych, rozwinęła się i w tych warunkach, częściowo w miejscu kaźni, częściowo poza jej zasięgiem. Z tematyki tej wpłynęło na konkurs 27 pieśni z różnych stron Polski. Większość z nich nabrzmiała jest skargą i smutkiem, niektóre mają charakter modlitwy, w innych znów czai się tłumiony gniew i zarzewie buntu.

– Kolędy okupacyjne – ta niewielka grupa pieśni okupacyjnych została wyodrębniona ze względu na gatunek literacki, który prezentuje. Kolędy należą u nas do utworów powszechnie znanych i lubianych. Cechy te sprawiły, że stały się wdzięczną formą dla wszelkiego rodzaju trawestacji i adaptacji zarówno lirycznych, jak satyrycznych czy groteskowych.

– Pieśni partyzanckie o walce – ten rozdział zawiera najliczniejszą grupę pieśni obejmującą ponad sześćdziesiąt tekstów. Zbiór utworów to pieśni partyzanckie o walce zbrojnej z okupantem, który są niejednolite pod względem genezy oraz tematyki. Część z nich stanowi w mniejszym lub większym stopniu trawestację dawnych pieśni wojskowych, szczególnie z okresu I wojny światowej, a reszta oryginalną twórczość z lat 1939–1945. Grupa obejmuje pieśni wybitnych poetów i kompozytorów, jak też przygodnych twórców czy wreszcie pieśni niczyje, anonimowe, ludowe. Ze względów tematycznych można wyodrębnić kilka poddziałów:

1) pieśni ogólnopolskie o charakterze programowym czy ideologicznym,

2) pieśni apoteozujące partyzanta i styl jego życia,

3) pieśni o walce z wrogiem,

4) pieśni o partyzanckiej miłości.

– Pieśni o Powstaniu Warszawskim i Warszawie – Powstanie Warszawskie, będące najbardziej bohaterskim, ale i najtragiczniejszym w swych skutkach zrywem partyzantki okupacyjnej, pozostawiło po sobie bogatą spuściznę pieśniarską, która z jednej strony jest rezultatem twórczości indywidualnej znanych poetów i kompozytorów oraz spontanicznym aktem twórczości zbiorowej, anonimowej.

– Pieśni o zakończeniu wojny – wśród kilkunastu pieśni wchodzących w skład tej część publikacji można wyróżnić dwie podgrupy tematyczne: pierwsza z nich akcentuje straty śmiertelne wśród partyzantów, druga – stanowi próbę podsumowania skutków ostatniej wojny i wyciągnięcia wniosków z historycznego doświadczenia. Oczywiście nie są to opinie wytrawnych polityków czy statystów, lecz słowa zwykłych szeregowych społeczeństwa polskiego.

  Kopia cyfrowa dostępna w czytelni