Prezentowana praca naukowa została napisana i obroniona 23 czerwca 2010 roku w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem prof. dr hab. Michała Głowińskiego. Jest analizą twórczości czterech autorów: Krzysztofa Dzikowskiego i Janusza Kondratowicza (zawodowo zajmujących się pisaniem tekstów piosenek) oraz Stanisława Grochowiaka i Jerzego Ficowskiego (traktujących pisanie piosenek jako zajęcie dodatkowe).

Dwaj pierwsi mają w swoim dorobku wiele przebojów, piosenek, których słuchały oraz przy których bawiły się rzesze Polaków, utworów wyróżnionych w plebiscytach i nagrodzonych na festiwalach. Współpracowali z największymi gwiazdami polskiej muzyki rozrywkowej (m. in. Anną Jantar, Ireną Jarocką, Czesławem Niemenem, Marylą Rodowicz, Ireną Santor, Karin Stanek, Czerwono Czarnymi, Czerwonymi Gitarami, Trubadurami). Pisane przez nich teksty były zatem popularne w podwójnym tego słowa znaczeniu – po pierwsze dlatego, że z założenia adresowane były do szerokiej publiczności, po drugie – rzeczywiście były znane i cenione.

Teksty Dzikowskiego i Kondratowicza zestawia autorka z utworami, którym nie udało się osiągnąć statusu przeboju. Piosenki Grochowiaka (śpiewane m. in. przez Stefana Zach, Adama Zwierza, Irenę Santor, Bogumiła Kłodkowskiego) prawdziwie popularne nigdy nie były. O przygodzie autora Ballady rycerskiej z lekką muzą, nie licząc uczestnictwa w jury podczas opolskiego festiwalu w 1965 roku, książki mu poświęcone milczą.

Drugi z poetów – Jerzy Ficowski, pomimo iż odnosił na niwie piosenkowej pewne sukcesy (za bezsprzecznie największy uznać należy piosenkę Jadą wozy kolorowe śpiewaną przez Marylę Rodowicz), pisał dla znanych i lubianych wykonawców (Anny German, Michaja Burano, Jerzego Połomskiego, Sławy Przybylskiej, Reny Rolskiej, Ireny Santor, Jaremy Stępowskiego) nie zdołał w świecie polskiej rozrywki osiągnąć pozycji Dzikowskiego czy Kondratowicza.

Przyczyn owej niepopularności (względnie umiarkowanej popularności) piosenek z tekstami obu poetów mogło i musiało być wiele, ale z pewnością jedną z nich była warstwa słowna. Utwory Grochowiaka i Ficowskiego wymykają się niejednokrotnie obowiązującym konwencjom gatunkowym, charakteryzują się większą różnorodnością rozwiązań artystycznych wynikającą z odmiennego podejścia do języka, innej filozofii słowa.

Do zainteresowania tekstami piosenek skłoniło autorkę nie tyle przekonanie o ich walorach literackich (choć pewnym utworom nie można tych przymiotów odmówić), ale przede wszystkich fenomen ich popularności oraz zajmowane przez nie miejsce w kulturze XX wieku. Rola, jaką odgrywały i fwciąż odgrywają w życiu przeciętnego uczestnika kultury. Rola wyjątkowa i wieloraka - wiernej towarzyszki, skarbnicy mądrości, dostarczycielki rozrywki, wzruszeń czy powiedzonek. Rola dokumentu życia osobistego, swego rodzaju albumu wspomnień pozwalającego porządkować własną biografię, budować więzi grupowe czy też pokoleniowe.

Punktem wyjścia i zarazem odniesienia dla utworów Dzikowskiego, Ficowskiego, Grochowiaka i Kondratowicza stanowi piosenka dwudziestolecia międzywojennego, w przeważającej większości piosenka śpiewana na estradach warszawskich kabaretów i rewii (Qui Pro Quo, Perskie Oko, Morskie Oko, Wielka Rewia). Jest to w pełni uzasadnione. W latach 20-tych i 30-tych wykształcił się i został doprowadzony do perfekcji schemat pisania tekstu piosenki, z którego korzystali późniejsi autorzy. Wtedy także wykształcił się zawód autora tekstu (zwanego wówczas piosenkarzem), powstał profesjonalna scena rozrywkowa, dokonało się otwarcie na szerokiego odbiorcę, faktem wreszcie stała się przemiana piosenki autorskiej w piosenkę aktorską. A ponieważ nie byłoby międzywojennego rynku rozrywki bez doświadczenia kabaretów działających przed I wojną światową nie mogło zabraknąć tekstów wykonywanych na scenie krakowskiego Zielonego Balonika oraz warszawskiego Momusa.

Utwory Dzikowskiego, Ficowskiego, Grochowiaka i Kondratowicza zaprezentowane zostały ponadto na tle poezji śpiewanej (nurtu, który w latach 60-tych zadomowił się w polskiej kulturze i stał się jednym z jej konstytutywnych elementów). Analiza śpiewanych wierszy pozwoliła (poza zwróceniem uwagi na różnorodność peerelowskiej sceny rozrywkowej) pokazać zależności zachodzące pomiędzy muzyką a słowem na gruncie utworów słowno-muzycznych posługujących się tekstami zadomowionymi w tradycji historycznoliterackiej i nie przeznaczonymi pierwotnie do współistnienia z muzyką.

Kolejnym tłem dla piosenek z lat 60-tych są pieśni masowe, które wzorem Związku Radzieckiego starano się zaszczepić na gruncie polskim.

Celem rozprawy jest opis piosenki jako gatunku literackiego, pokazanie reguł rządzących tekstem piosenki, znalezienie odpowiedzi na pytanie: jakie czynniki determinują kształt piosenkowego przekazu i co to oznacza w praktyce, a ponadto utrwalenie pewnego wycinka kultury czasów PRL-u, przypomnienie instytucji, które miały wówczas istotny wpływ na polską scenę rozrywkową.

Autorka używając rzeczownika ‘piosenka’ ma na myśli właściwie jeden z jej składników – warstwę językową. Dla potrzeb badawczych czyta teksty piosenek (znacznie rzadziej zarówno czyta i słucha), choć lektura nie jest naturalną sytuacją odbioru piosenki. Analizując zgromadzony materiał (blisko 300 utworów) posługuje się narzędziami i kategoriami pojęciowymi wypracowanymi przez historię literatury i stosowanymi do analizy i interpretacji utworów poetyckich.

Praca liczy cztery rozdziały:

I. Osadzenie piosenki w polskiej powojennej rzeczywistości kulturalnej

II. Związki poezji z muzyką rozrywkową czyli o poezji śpiewanej

III. Piosenka jako gatunek literacki

IV. Jak jest zrobiona piosenka.

Opatrzona jest bogatą bibliografią oraz wyczerpującymi przypisami stanowiącymi bardzo interesującą i pouczającą lekturę. Autorka wiele z analizowanych utworów przywołuje niemal w całości, co pozwala czytelnikowi skonfrontować własną opinię z prezentowanymi interpretacjami i wnioskami.

Różne losy stały się udziałem omawianych piosenek. Nie wszystkie doczekały się realizacji wokalnej, zostały nagrane i rozpowszechnione, nie wszystkie trafiły, zgodnie z intencją twórców, do odbiorców. Niektóre, choć dostępne w wersji audialnej odeszły w zapomnienie, żyją w kręgu miłośników starych piosenek. Duża część funkcjonuje tylko i wyłącznie w postaci zapisu słowno-nutowego, jakby czekając na odkrycie, na powtórne narodziny.

  Kopia cyfrowa w Systemie Wypożyczeń   Kopia cyfrowa dostępna w czytelni